Fake news
Desinformatie herkennen en ontkrachten
Nepnieuws (ofwel ‘fake news’) en desinformatie rond klimaatverandering zaaien verwarring en tasten vertrouwen aan in de overheid, media en wetenschap. Hoe ernstig is deze bedreiging? Wat zijn de drivers? Wat is de rol van sociale media en polarisatie? En hoe kan je hiermee omgaan? Laten we het uitzoeken!
Hoe bedreigend is desinformatie voor klimaatactie?
Volgens de Europese Commissie wordt desinformatie gedefinieerd als "valse, onnauwkeurige of misleidende informatie die ontworpen, gepresenteerd en gepromoot wordt om opzettelijk publieke schade te berokkenen of winst te behalen". Wanneer een burger met goede bedoelingen via sociale mediakanalen nepnieuws deelt, dan spreken we over misinformatie (en dus niet over desinformatie).
Verkeerde informatie blijft hangen, zelfs nadat het gecorrigeerd wordt. Feiten van fictie onderscheiden wordt steeds moeilijker, want ook verspreiders van nepnieuws claimen autoriteit met ‘peer-reviewed’ of ‘gebaseerd op wetenschappelijk bewijs’ als retoriek. Wanneer deze argumenten opduiken in het politieke en maatschappelijke klimaatdebat, kan nepnieuws ons denken en gedrag beïnvloeden.
Desinformatie ondermijnt het vertrouwen in onze instellingen, journalistiek en wetenschap. Door verwarring te zaaien ontrafelt het onze gedeelde perceptie van hoe we naar klimaatfeiten en -oplossingen kijken. Dit bemoeilijkt klimaatactie.
Hoe ziet desinformatie eruit?
Desinformatie over klimaatverandering duikt op via vijf types onwaarheden: (1) klimaatverandering gebeurt niet, (2) de mens is niet de oorzaak, (2) de gevolgen zijn niet erg, (4) klimaatwetenschap en -wetenschappers zijn onbetrouwbaar en (5) klimaatoplossingen werken niet. Onderzoek toont de tendens aan dat tegenstanders van klimaatactie strategisch overstappen van regelrechte klimaatontkenning naar desinformatie gericht op klimaatoplossingen om klimaatactie te vertragen. Let dus op voor subtiele vertragingsframes die pleiten voor geen of minimale actie, actie door anderen of alternatieve actie.
Desinformatie is vaak doordrenkt van emotionele taal. Ze is ontworpen om de aandacht te trekken en te overtuigen. Dit vergemakkelijkt verspreiding en vergroot de impact.
Zogenaamde kritische vragen stellen en zo hinten op onwaarheden of complottheorieën is ook een veelvoorkomende tactiek. Wie niet verder leest dan de vraag “Is het IPCC wel onafhankelijk?”, onthoudt vooral de verdachtmaking.
Hoe kan je omgaan met desinformatie?
Ofwel maak je mensen weerbaar voordat ze ermee in aanraking komen (‘prebunking’). Ofwel ontkracht je de foute informatie nadat ze ermee in aanraking zijn gekomen (‘debunking’).
Louter informeren dat iets onjuist is, helpt niet om desinformatie te neutraliseren. ‘Debunking’ is pas effectief naarmate je in detail weerlegt waarom het duidelijk is dat de informatie onjuist is, en wat in plaats daarvan wel waar is. Factchecking helpt zeker, maar is niet voldoende. Het intensief ‘handwerk’ kan niet opboksen tegen algoritmes die deelbaarheid van informatie hoger laten scoren dan het waarheidsgehalte. Factchecks uit reguliere media komen bovendien vaak niet terecht bij mensen die zich daarvan afkeren.
‘Prebunking’ doe je door mensen op voorhand te waarschuwen voor gevaar. Mensen zijn gevoelig voor bedreigingen. Zo kan je aangeven op te letten voor boodschappen die de wetenschappelijke consensus over klimaatverandering in vraag stellen. Meteen erna ga je preventief de leugens, tactieken of bronnen weerleggen. Voorkomen is beter dan genezen, en dat geldt ook voor desinformatie.
Wat is de rol van sociale media bij verspreiding van desinformatie?
Desinformatie is van alle tijden. Hoe groter de politiek-economische onzekerheid en het wantrouwen in de instellingen en media, hoe meer nepnieuws opspeelt. Omdat klimaatverandering ons allemaal raakt, nemen ook frictie en polarisatie toe. Sociale media vergemakkelijken het speelveld van de ‘Merchants of Doubt’ aanzienlijk omdat ze op een efficiënte manier gewone burgers kunnen betrekken bij de organische verspreiding van hun boodschap.
Nepnieuws verspreidt zich razendsnel, hoofdzakelijk via het zelfversterkende virale effect van sociale media. Mensen delen of reageren sneller op boodschappen als die komen van mensen die ze vertrouwen en als ze emotie triggeren. Algoritmes zorgen ervoor dat je steeds soortgelijke berichten ziet. Het verdienmodel van sociale mediaplatformen drijft op het maximaal engageren van gebruikers, niet op het verspreiden van correcte informatie. Sensationele en polariserende inhouden triggeren meer reactie, en dus meer inkomsten.
Hoe versterken desinformatie en klimaatpolarisatie elkaar?
De toenemende polarisatie rond klimaatacties veroorzaakt en verergert desinformatie. Polarisatie zorgt voor toenemende onenigheid over feiten en interpretaties. Omdat er steeds minder ruimte is voor een genuanceerd gesprek, vervaagt ook de grens tussen meningen en feiten.
Desinformatie valt gezaghebbende bronnen zoals wetenschap en overheid aan. Door de inherente onzekerheid van wetenschap te gebruiken, trekt men bijvoorbeeld de wetenschappelijke consensus rond de oorzaken van klimaatverandering publiekelijk in twijfel.
Deze techniek wordt ook wel 'informational gaslighting' genoemd. Door de wijdverspreide vervuiling van de informatieomgeving met desinformatie wordt het moeilijk voor het publiek om waarheid van fictie te onderscheiden.
De georchestreerde desinformatiecampagnes willen de bestaande politieke polarisatie vergroten en een diepere maatschappelijke betrokkenheid beperken. Door met desinformatie het vertrouwen in wetenschap en overheid te ondermijnen, ondergraaft en vertraagt men ook klimaatactie.
Alle tools en inspiratie over dit thema
Fake news
The Debunking Handbook
Fact-checking klimaat
Handreiking desinformatie
Basiscursus desinformatie
The Conspiracy Theory Handbook
Webinar effectieve klimaatcommunicatie
